سنت پیاده‌روی اربعین چگونه پابرجا ماند؟

پیاده‌روی اربعین، سنتی دیرینه و تاریخی، همواره مورد توجه و ترویج علمای شیعه و شیعیان بوده که این حرکت عظیم، در طول تاریخ و حتی در دوره‌های سخت، توسط افراد پایبند به این سنت، پابرجا مانده است.

به گزارش عرشه آنلاین؛ پیاده‌روی اربعین، حرکتی عظیم و معنوی که هر ساله میلیون‌ها زائر از سراسر جهان را به سوی کربلا می‌کشاند، ریشه‌هایی عمیق در تاریخ تشیع دارد. این سنت، یادآور زیارت جابر بن عبدالله انصاری در اولین اربعین شهادت امام حسین (ع) است و در طول قرون متمادی، همواره مورد توجه و اهتمام شیعیان بوده است.

زیارت با پای پیاده، بزرگداشتی است که از گذشته بوده و اختصاص به زمان خاصی ندارد، همان گونه که نقل شده، حضرت آدم هزار بار به زیارت خانه خدا رفت، در حالی که این مسیر را به وسیله قدم‌هایش پیمود ‎ و این شیوه، اختصاص به دین و فرهنگ خاصی هم ندارد، همان گونه که قیصر، پادشاه روم با خدا پیمان بسته بود که هر گاه در نبرد با امپراتوری ایران پیروز شود، به شکرانه این پیروزی بزرگ، از مقر حکومت خود (قسطنطنیه)، پیاده به زیارت بیت المقدس برود و پس از پیروزی، به نذر خود عمل کرده و پای پیاده رهسپار بیت المقدس شد.۱

از نقل‌های تاریخی این گونه به دست می‌آید که تشرف به بارگاه ائمه اطهار (ع) با پای پیاده، از زمان حضور ائمه رایج بوده و در نقاط مختلف سرزمین اسلامی صورت گرفته است ‎؛ ولی در قرن‌های گوناگون اسلامی و به مقتضای حکومت‌های مختلف، مشکلات بسیاری به خود دیده و همان گونه که زیارت ائمه اطهار (ع) در زمان‌ها و مکان‌های مختلف دچار سختی‌های فراوان بوده، این سنت نیز دارای فراز و نشیب بوده است .

روایتی در فضیلت پیاده روی اربعین

روایات متعددی در خصوص زیارت امام حسین (ع) با پای پیاده داریم که اجر و ثواب معنوی زیادی دارد. به حدیثی از امام صادق (ع) در اهمیت زیارت امام حسین (ع) با پای پیاده اشاره می‌کنیم:

قَالَ أَبُو عَبْدِاللَّهِ (ع):

«یَا حُسَیْنُ مَنْ خَرَجَ مِنْ مَنْزِلِهِ یُرِیدُ زِیَارَةَ قَبْرِ الْحُسَیْنِ بْنِ عَلِیٍّ ص. إِنْ کَانَ مَاشِیاً کَتَبَ اللَّهُ لَهُ بِکُلِّ خُطْوَةٍ حَسَنَةً وَ مَحَی عَنْهُ سَیِّئَةً حَتَّی إِذَا صَارَ فِی الْحَائِرِ کَتَبَهُ اللَّهُ مِنَ الْمُصْلِحِینَ الْمُنْتَجَبِینَ [الْمُفْلِحینَ الْمُنْجِحِینَ]حَتَّی إِذَا قَضَی مَنَاسِکَهُ کَتَبَهُ اللَّهُ مِنَ الْفَائِزِینَ حَتَّی إِذَا أَرَادَ الِانْصِرَافَ أَتَاهُ مَلَکٌ فَقَالَ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص. یُقْرِؤُکَ السَّلَامَ وَ یَقُولُ لَکَ اسْتَأْنِفِ الْعَمَلَ فَقَدْ غُفِرَ لَکَ مَا مَضَی».۲

ای حسین! کسی که از منزلش بیرون آید و قصدش زیارت قبر حضرت حسین ابن علی (ع) باشد، اگر پیاده رود خداوند منّان به هر قدمی که برمی‌دارد یک حسنه برایش نوشته و یک گناه از او محو می‌فرماید تا زمانی که به حائر برسد و پس از رسیدن به آن مکان شریف، حق تعالی او را از رستگاران قرار می‌دهد تا وقتی که مراسم و اعمال زیارت را به پایان برساند که در این هنگام او را از فائزین محسوب می‌کند تا زمانی که بازگردد، در این وقت فرشته‌ای نزد او آمده و می‌گوید: رسول خدا (ص) سلام رسانده و به تو می‌فرماید: از ابتدا عمل را شروع کن، تمام گناهان گذشته‌ات آمرزیده شد.

منابع زیارت اربعین

بر پایه حدیثی از امام حسن عسکری(ع)، زیارت اربعین از نشانه‌های مؤمن معرفی شده است.۳ برخی عالمان، این حدیث را دلیل بزرگداشت اربعین دانسته‌اند.۴ علامه مجلسی درباره وجه استحباب اربعین گفته است با اینکه مشهور میان علما این است که سبب استحباب، بازگشت اسیران کربلا به کربلا و ملحق کردن سرهای شهدا به بدن‌هایشان توسط امام سجاد(ع)‌ است؛ اما بازگشت اسرا به کربلا در اربعین اول بعید است؛ ازاین‌رو شاید وجه استحباب زیارت اربعین، زیارت جابر بن عبدالله انصاری به عنوان نخستین زائر قبر امام حسین(ع) یا آزادی اسیران کربلا از اسارت و زندانی در این روز باشد.۵

همچنین زیارت‌نامه‌ای برای روز اربعین از امام صادق(ع) نقل شده است.۶ شیخ طوسی در تهذیب الاحکام۷ و مصباح المتهجد۸ و شیخ عباس قمی در مفاتیح الجنان،۹ این زیارت‌نامه را با عنوان «زیارت اربعین» نقل کرده‌اند

پیاده روی اربعین در گذر تاریخ

به گفته برخی پژوهشگران، راهپیمایی در روز اربعین از زمان امامان معصوم(ع) در بین شیعیان رایج بوده است. سید محمدعلی قاضی طباطبایی در کتاب تحقیق درباره اول اربعین سیدالشهداء، زیارت امام حسین در روز اربعین را سنت و رفتار مداومِ شیعیان از زمان ائمه دانسته که در زمان بنی‌امیه و بنی‌عباس نیز به این حرکت پایبند بوده‌اند.۱۰

در تاریخ شیعه تا پیش از دوره معاصر وضعیت پیاده‌روی اربعین این‌گونه بود: «نخستین‌بار زینب‌کبری (س) و امام سجاد (ع) و جابر بن عبدالله انصاری به‌همراه جمعی از بنی‌هاشم چهل روز پس از شهادت امام حسین (ع) بر مزارش رفتند و سال‌های بعد ائمه و پیشوایان شیعه و پیروانشان همین سنت را اجرا کردند.

طی قرن‌ها نیز پیاده‌روی اربعین به‌ویژه از نجف تا کربلا رواج داشت و بزرگان تشیع به ترویج این نوع زیارت پرداختند و خود همراه دوستداران اهل‌بیت (ع) به زیارت پیاده حرم امام حسین (ع) شتافتند. در ایران در دوره حکومت‌های آل‌بویه و صفویه زیارت کربلا با پای پیاده توسط علما ترویج‌شده است و در میان متأخرین نیز بزرگانی نظیر شیخ انصاری، آخوند خراسانی، محدث نوری و... به همراه یاران و شاگردانشان به پیاده‌روی اربعین می‌رفته‌اند. در این میان محدث نوری هرسال و در مناسبت‌های مختلف به همراه شاگردانش پیاده به زیارت می‌رفت و در ترویج زیارت اربعین نقشی ویژه داشت».

در ایران در دوره حکومت آل‌بویه و پس از آن در دوران صفویه، پیاده‌روی توسط علما ترویج می‌شده است و بسیاری از علمای مشهور با پای پیاده به زیارت سیدالشهدا می‌رفتند.

اربعین در خفقان: سرکوب پیاده‌روی اربعین در دوران بعث

در اواخر قرن ۱۴ قمری حزب بعث عراق، با برگزاری مراسم راهپیمایی اربعین مخالفت کرد و گاه با راهپیمایی‌کنندگان با خشونت رفتار می‌شد. این مسئله موجب کم‌رونق شدن این مراسم گردید. گفته شده آیت‌الله سید محمد صدر در دوره‌ای، پیاده‌روی به کربلا را واجب اعلام کرده بود.

دوران حکومت صدام و رژیم بعث در کشور عراق را باید دوره سیاهی برای شیعیان در عراق و دیگر کشورهای منطقه بدانیم، به‌طوری که آنها اجازه برگزاری هیچ‌گونه مراسمی را در ایام اربعین نمی‌دادند و به‌محض اینکه زائر پیاده‌ای را می‌دیدند که قصد سفر به‌سمت کربلا را دارد، او را دستگیر می‌کردند، شکنجه می‌دادند و به شهادت می‌رساندند،

همین موضوع باعث می‌شد عاشقان امام حسین، برای رساندن خود به سفر پیاده‌روی اربعین، مسیر را کج کنند و از بیابان‌های خشک اطراف کربلا حرکت کنند که البته خطراتی را نیز برایشان به‌همراه داشت، اما با سقوط صدام و کنار رفتن بعثی‌ها دوباره مسیر راهپیمایی اربعین باز شد.۱۱

در سال ۱۳۹۷ق (برابر با ۱۹۷۷م-۱۳۵۵ش) حزب بعث عراق، برگزاری مراسم‌های مذهبی و برقراری موکب و پیاده‌روی به کربلا را ممنوع کرداما مردم نجف در ۱۵ صفر آن سال آماده برگزاری مراسم پیاده‌روی اربعین شدهو به سمت کربلا حرکت کردند. این حرکت با برخورد حکومت صدام حسین مواجه شد و تعدادی از مردم کشته و گروهی نیز زندانی شدند. سید محمدباقر حکیم در این انتفاضه به حبس ابد محکوم شد و برای برخی علما همچون علامه عسکری، سید محمدحسین فضل‌الله که از عراق فرار کرده بودند، نیز حکم اعدام غیابی صادر شد۱۲

احیاگر اربعین در دوره معاصر

آیت‌الله سید محمود حسینی شاهرودی به عنوان احیاگر پیاده‌روی اربعین در دوره معاصر شناخته می‌شوند. ایشان از شاگردان برجسته میرزای نائینی و آقا ضیاء عراقی بودند و پس از سید ابوالحسن اصفهانی به مقام مرجعیت رسیدند. ایشان هر سال با پای پیاده به زیارت حرم امام حسین (ع) در کربلا می‌رفتند و این سنت را که پس از دوره شیخ انصاری کم‌رنگ شده بود، دوباره احیا کردند.

مرحوم حجت الاسلام سید علی اکبر محتشمی در خاطرات خود در این خصوص می‌گوید:

«در میان مراجع تقلید، حضور آیت الله سید محمود شاهرودی، زبانزد همگان بود. معروف است که وی در این مراسم، نخست با پای پیاده از نجف خارج می‌شد و به سوی کربلا حرکت می‌کرد و سپس سایر آقایان، استادان و طلاب هم به دنبال وی به راه می‌افتادند و وقتی مراسم زیارت تمام می‌شد، بیشتر زائران از کربلا سوار وسیله نقلیه می‌شدند و به نجف بازمی گشتند؛ اما آیت الله شاهرودی در بازگشت هم پیاده به نجف بازمی گشت. معروف است که این مرجع بزرگ، چهل سفر با پای پیاده به زیارت امام حسین (ع) مشرف شده است.»